«أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِی»[1] راستی چرا نماز از میان اعمال و عبادات دین به عنوان یاد خداوند و عمود دین معرفی و توصیه شده است و اندازه ثواب این فریضه بهنگام برپایی با جماعت خارج از تصور انسان است. حضرت پیامبر(ص) فرمودند: «اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از 10 نفر فراتر رود، پاداش هر ركعت آن، آنقدر زیاد می‏گردد كه حتی اگر تمام آسمانها كاغذ شود و تمام دریاها مركّب، و همه درختان قلم گردند و همه فرشتگان مأمور نوشتن آن، نمی‏توان پاداش آن را ثبت نمود و پاداش آن فقط در خور محاسبه ذات بیكران الهی است.»[2] در حدیثی دیگر حضرت فرمودند: «هر كس مقید به حضور در نماز جماعت تحت هر شرایطی باشد از پل صراط همچون برق عبور می‏كند و به بهشت نائل می‏گردد.»[3]

مقاله حاضر به بررسی مختصری در مورد آثار فرهنگی، اجتماعی و تربیتی نماز جماعت می‏پردازد. لكن در این میان نباید از مكان نماز جماعت (مسجد) غفلت كرد. واژه «صلاة» در لغت به معنای دعاست از آنجا كه نماز شامل دعا نیز می‏باشد این واژه از معنی لغوی خود به اعمالی كه نماز خوانده می‏شود، نامگذاری شد. بنابراین انسان نمازگزار روزانه 3 یا 5 نوبت به درگاه خالق خود دعا می‏كند. به این معنا كه خدا را به یاری خود می‏طلبد و از او انتظار امید به زندگی شایسته را دارد.

این نوع ارتباط معنوی به اعتقاد روانشناسان به (درونی شدن) منجر می‏شود. كه در این صورت انسان موحّد كسی را جز خدای سبحان امید و پشتوانه خود نمی‏داند و این احساس مایه انگیزش او در تمام عرصه‏ها خواهد بود. با توجه به اینكه خالق هستی (رب العالمین) است و تمامی فرهنگ از جانب او به بشر رسیده است، شیوه دعا كردن را به بنده خود آموزش داده كه چگونه با خدای خود سخن بگوید و چه چیزی را از او مسئلت نماید. آنچه در منابع روایی به عنوان عمود دین از نماز یاد شده، در واقع می‏توان گفت، به منزله شاهرگ حیات طیبه است كه بنده نمازگزار به دست خود مقدمات آن را فراهم كرده و بنایی محكم و رو به آسمان، به طرف بالا پیش می‏برد. تا در هنگام نیاز، بر آن تكیه زده و كمر راست كند.

بنابراین، این ستون هرچه بیشتر و محكمتر بنا شود بهره‏وری آن نیز افزون خواهد بود. حال كه دانستیم نماز دعا و نیایش به سوی معبود و ستون دین است، سزاوار است كه این ستون در مكان‏های مقدس مسجد توسط افراد صالح و پرهیزگار برپا شده و حفظ و حراست گردد. با مرور آیات و روایات در مورد نماز به این نكته مهم پی‏می‏بریم كه نماز سررشته ارتباط بنده با خالق بوده و جذابیت این رشته بسان آهن‏ربا نمازگزاران متعهد را در اوقات معین روزانه سه یا پنج بار به سوی مكان‌های برگزاری نماز جماعت به قصد احیاء ستونهای جدید و بسیار می‏كشاند.
قطع نظر از احیاء ستونهای جدید و افزون، استحكام بنای عظیم دین و آئین نیز افزون گردیده و سالیان دراز نسلهای آینده در زیر سایه آرامش بخش آن به حیات طیبه خود ادامه خواهند داد. در این رابطه قرآن كریم می‏فرماید: «إِنَّمَا یعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَی الزَّكَاةَ وَلَمْ یخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَی أُوْلَـئِكَ أَن یكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ».[4] واژه «انّما» كه در عربی به معنای حصر است، تعمیر مساجد منحصر به افراد نمازگزار شده می‏فرماید: «منحصرا تعمیر مساجد خدا به دست كسانی است كه به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز (پنجگانه) بپا دارند و زكاة مال خود بدهند و از غیر خدا نترسند آنها امیدوار باشند كه از هدایت یافتگان راه خدا هستند.» علی علیه السّلام : ذِكرُ الله سَجیةُ كلِّ محسِنٍ، و شیمةُ كلّ مؤمن (غرر الحكم، ج1، ص364، ح15) به یاد خدا بودن روش هر نیكوكار و شیوه هر مؤمن است.

آثار فرهنگی در نماز جماعت چگونه تحصیل می‏شود؟ همانطور كه مسجد در صدر اسلام محل پذیرش افراد مختلف و محل اجتماعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی بود، امروز نیز پذیرای مربیان و متربیان جهت تعلیم و تربیت و مكان اوج سالكان راستین است.

در اینجا ذكر این نكته لازم است و آن اینكه حضور فیزیكی امام جماعت عملاً در میان همه اقشار مختلف مردم مسلمان و نمازگزار یا ممكن نیست و یا به صورت ملاقات با بخش كوچكی از مردم امكان‏پذیر است. اما به بركت حضور در نماز جماعت ارتباط معنوی و صمیمانه مردم با امام جماعت میسّر می‏گردد و مردم به عنوان پیام رسانان دین از وجود ائمه جماعات بهره‏مند می‏گردند. و متقابلاً آنها نیز درصدد بالا بردن سطح فرهنگ و آگاهی اسلامی مردم نمازگزار تلاش می‏كنند. و به یاری یكدیگر یك فضای سالم و پاكیزه برای رشد اركان اسلامی و ارزشی مهیا می‏نمایند.

همانطور كه می‏دانیم تربیت، اركان حیات اجتماعی انسان است، و لذا توجه به ابعاد مختلف تربیتی، توجه به شخصیت والای انسان است. در اصول تربیتی، محیط زیست یكی از عوامل تأثیرگذار بوده و می‏تواند كفه ترازوی تربیت را به نفع خود سنگین نماید. بنابراین مساجد و مكانهای برگزاری نماز جماعت به عنوان یكی از محورهای تربیتی قابل توجه می‏باشد.

به هنگام اوقات نماز یومیه، با ندای مؤذن بندگان صالح، وقت‏شناس و وظیفه‌شناس به سوی میعادگاه روانه می‏شوند حضور به موقع و منظّم نمازگزاران اثر تربیتی مطلوب در ارج نهادن به ندای «حی علی خیر العمل» دارد و نشانگر نیاز انسانها به اعمال نیك می‏باشد كه در سایه انجام عمل خیر به آرامش درونی می‏رسند و با عطر معنویت كه از وجود افراد صالح و متقی تراوش می‏كند، روح خود را نیز معطر می‏نماید.

انجام اعمال عبادی نماز جماعت به صورت یك دست و منظم، بیانگر این حقیقت است كه اگر افراد مسلمان اراده بكنند می‏توانند در تمام امور زندگی نظم و انضباط داشته و با بهره گرفتن از قابلیت‏های نهان و آشكار خود، حلاّل مشكلات خود و دیگران باشند. به عبارت دیگر هم اكنون كه جماعت مؤمن نمازگزار اراده كرده و به دلخواه و به صورت اختیاری همه با هم، در كنار هم برای احیاء شعائر اسلامی قدم پیش گذاشته و مصمم به انجام آن هستند، به همان نسبت خواهند توانست در سایر امور دینی پیش گام بوده و با بهره‏گیری از نیروی ایمان و استعدادهای موجود، قلّه‏های كمال را تسخیر كنند. و هرگاه این رفتارها به صورت مدام و مستمر صورت بگیرد (حضور در جماعت) از خلاقیت‌ها و صفات خدا پسندانه افراد صالح بهره برده و متأثر شده، در نتیجه به اصلاح و خودسازی پرداخته و این شكوفایی را به جامعه نیز سرایت خواهند داد. در علم روانشناسی این مرحله از رفتار به رمز خویشتن یابی معروف است، مساجد و سایر مكان‌های نماز جماعت علاوه بر محل نیایش بودن، منابع اشاعه فرهنگ اسلامی و محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی نیز می‏باشد. و روزانه سه یا 5 بار افراد مؤمن در خدمت خالق خود بوده و برای جان نثاری و اطاعت از سایر اوامر مولا اعلان آمادگی می‏كند و نفس این عمل هشداری است برای دشمنان اسلام، و گام نخستین برای حركت احیاء عدالت اجتماعی و ظلم ستیزی.

علاوه بر مطالب ذكر شده اجتماع مسلمین در نماز جماعت بسان دژ محكم و سنگر مقاومت و مقرّ فرماندهی و محل تصمیم گیری‌های مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می‏باشد. و در برابر توطئه‏گران و بدخواهان دین، اعلام موضع كرده و آرامش نسبی آنها را به هم می‏ریزد.

امام راحل(ره) در این رابطه فرمودند: «شما ملت برای اسلام قیام كردید و برای اسلام این همه زحمت كشیدید و دارید می‏كشید. مراكزی كه مراكز بسط حقیقت اسلام است،... فقه اسلام است و آن مساجد است، اینها را خالی نگذارید این یك توطئه است كه می‏خواهند مسجدها را كم كم خالی كنند. مساجد باید مركز تربیت صحیح باشد ... »[5]

اكنون كه سخن از مسجد به میان آمده اشاره‏ای هم به محراب مسجد داشته باشیم. همانطور كه در مقرّ فرماندهی، فرمانده ارشد در مكان مخصوص قرار می‏گیرد و خط و رمز را مشخص می‏نماید و دیگران از او پیروی می‏كنند، در مسجد نیز محراب مسجد از یك چنین جایگاهی برخوردار است و امام جماعت به عنوان مربّی و رهبر در محل محراب به انجام اعمال عبادی نماز مشغول شده وسایر نمازگزاران از وی پیروی كرده و دنباله رو وی می‏باشند.

محراب مسجد همانطور كه از نامش پیداست محل جنگ با شیطان است. در اینجا لازم است به نكته‏ای ظریف اشاره كنیم و آن اینكه از نظر روان‌شناسی ممارست دائمی انسان با هر چیزی اثر پذیری را به دنبال خواهد داشت و انسان را قرین خود خواهد كرد.

بنابراین مشاهده روزانه (محراب عبادت) با توجه به فلسفه وجودی محراب، به تدریج توجه افراد نمازگزار را از دشمن درون به دشمن بیرونی معطوف خواهد كرد. به عبارت دیگر اكنون كه شیطان درونی به چشم مشاهده نمی‏شود شیطان بیرون كه همانا دشمنان دین اسلام هستند مظهر شیطانند. و قابل موضع‏گیری، پس اولین گام، مبارزه با شیطان و ظلم ستیزی در نماز جماعت برداشته خواهد شد. هرگاه این احساس و طرز تفكر در جمع نمازگزاران به وجود بیاید، بدون آنكه در این باره با یكدیگر به گفتگو بپردازند همگان نسبت به دشمن خویش اظهار تنفّر می‏كنند و مانند هیزمی هستند كه مهیای روشن كردن است و این احساس زمانی به اوج می‏رسد كه خطیب علی علیه السّلام : ذِكرُ الله دَواءُ اعلالِ النّفوس (غرر الحكم، ج1، ص363، ح11) یاد خدا دوای بیماریهای نفوس است.

جمعه یا جماعت، طی خطابه‏ای مردم را نسبت به دشمنان دین آگاه كرده و یا در آنها انگیزه‏های نفرت را بیدار كند. و لذا دیده می‏شود غالب تظاهرات و اظهار تنفّر، نسبت به دشمنان و توطئه گران بعد از نمازهای جماعت و جمعه صورت می‏گیرد.  

در تاریخ فلسطین آمده است كه غالب راهپیمایی‏های مردمی به رهبری روحانیت بعد از نمازهای جماعت شكل می‏گرفت و همراه با پیروزی بود.» روانشناسان معقتدند هرگاه افرادی عصبانی باشند و در عین عصبانیت اگر با اسباب و ابزاری كه از عوامل تحریك كننده است روبرو شوند عصبانیت آنها شدت خواهد یافت. پس بنابراین نظریه حضور نمازگزاران متنفر از شیطان و مظاهر شیطانی در كنار محراب عبادت، انگیزه ظلم ستیزی را تقویت می‏كند و فرهنگ ظلم ستیزی به دست فراموشی سپرده نمی‏شود. و بلكه همواره افراد مسلمان در حال آماده باش روحی وفیزیكی قرار می‏گیرند و از دشمن خود غافل نمی‏باشند. چنانچه در شكل‏گیری و تداوم انقلاب اسلامی ما این تفكر و احساس نقش كلیدی به همراه داشت.

در واقعه كربلا روز عاشورا امام حسین(ع) و انصار با وفایش بعد از انجام نماز ظهر، لباس شجاعت و شهامت بر تن كرده و بر علیه ظلم بنی‏امیه وارد میدان نبرد شدند و دلیرانه در ركاب امام، جام شهادت را نوشیدند.

سربازان دلیر ایران زمین نیز غالبا بعد از نماز جمعه و جماعت عازم جبهه‏های نبرد می‏شدند. و طبق آنچه كه راویان جنگ نقل می‏كردند، حمله‏های بسیاری، بعد از نماز صورت می‏گرفت. فرهنگ همكاری و تعاون‌ همكاری و تعاون كه از عوامل وحدت آفرین و استحكامبخش جامعه هستند غالبا در نماز جماعت بیش از سایر اجتماعات به چشم می‏خورد. مراعات حقوق دیگران و یاری آنها، رسیدگی به مشكلات برادران دینی در نماز جماعت مطرح شده و به همت مردم كارهای مفید و مهم صورت می‏گیرد. به عنوان مثال در اجتماع جمعه و جماعت از مردم خواسته می‏شود كه برای رفع خشك سالی در نماز استسقاء حاضر بشوند. و مردم با انگیزه «تعاونوا علی البرّ» سه روز به خاطر همنوعان خود روزه گرفته و نماز می‏خوانند. اینگونه اعمال نه تنها مشكلات مؤمنین را از سر راه برمی‏دارد، بلكه از عوامل پیوند اجتماع و مردم نیز هست، افراد نمازگزار با حضور خود در صفوف نماز به «اعتصموا بحبل الله» جامه عمل می‏پوشانند.

امام صادق(ع) می‏فرمایند: «به هم بپیوندید و با هم نیكی كنید و به هم مهربانی كنید و برادران خوشرفتاری باشید، چنانكه خدای عزّوجل به شما فرموده»[6] از فرمایشات امام استفاده می‏شود كه تعاون و نیكی مهربانی به همراه داشته و موجب جلب سایر مؤمنین به جمع نمازگزاران می‏گردد. امروز در جوامع غیر مسلمان عامل اصلی از هم گسیختگی ملت‌ها و دولت‌ها عدم وجود عاطفه و تعاون و دلسوزیست. رسول مكرّم اسلام می‏فرمایند: «مَنْ اَصْبَحَ لا یهتمّ بامورِ المسلمین فلیسَ بِمُسلم؛[7] هر كس صبح كند و اهتمامی به كار مسلمانان ندارد، پس مسلمان نیست.» هرگاه مؤمنین در سه وعده حضور به امور برادران خود همت بگمارند دیگر تنش روانی در جامعه وجود نخواهد داشت. خداوند سبحان دعایی را قرین اجابت كرده كه در جمع مسلمین دعا شده باشد كه نوعی تعاون به شمار می‏رود. فرهنگ ایثار و انفاق از دیگر بركات نماز جماعت اشاعه فرهنگ ایثار و انفاق است، كه گاهی در حدّ اعلا و ممتاز مشاهده می‏شود.

 

جمع نمازگزارانی كه در حال نماز از خدای مهربان هدایت و نعمت را مسئلت می‏نمایند «صراط الذین انعمت علیهم ... » به تبع این درخواست خود نیز گامی در جهت نعمت بودن برای سایر برادران خود برمی‏دارد. اعلام نیاز بعد از نماز و به دنبال آن اقدام عمل افراد، از شاخصه‏های فرهنگ جمع نمازگزار است زمانی كه آیات «اهدنا الصراط» خوانده می‏شود همگان هدایت را برای همنوعان خود می‏خواهند، در واقع با دعای خود به دیگران احسان می‏كنند. در برخی از آیات نماز و انفاق قرین هم آمده‏اند: «وَالَّذِینَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ»[8] و هم در طلب رضای خدا راه صبر پیش می‏گیرند و نماز بپا می‏دارند و از آنچه نصیبشان كردیم پنهان و آشكار انفاق می‏كنند» «الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُونَ * أُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُوءْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِیمٌ»[9] و نماز را با حضور قلب بپا می‏دارند و از هرچه روزی آنها كردیم (علم و جاه و مال) انفاق می‏كنند. آنها براستی و حقیقت اهل ایمانند و نزد خدا مراتب بلند و آمرزش و روزی نیكو (علم و ادب) مخصوص آنهاست.

بطور طبیعی اطلاع رسانی در مورد نیاز و مشكلات مردم محروم در حالت عادی امكان‏پذیر نیست و در صورت اقدام به اطلاع رسانی تنها بخش كوچكی از جامعه مطلع می‏شوند. اما حضور در جماعت این كار را سهل و ساده و به صورت مطلوب امكان‏پذیر می‏نماید. و اقشار مختلف مردم از هر گوشه و كنار شهر در اسرع وقت به ندای هل من ناصر برادران محروم خود لبیك می‏گویند و این رفتار و اعمال انسانی احساس عاطفی را رشد می‏دهد. آثار اجتماعی ـ تعهد میان ادیان و مكاتب، اسلام بیشترین توجه را برای مراعات و حقوق انسان‌ها قائل شده و به عنوان حق الناس در جایگاه عدالت اجتماعی آن را مطرح كرده است. هنگام برپایی نماز جماعت مؤمنین ملزم به مراعات آداب و احكام علی علیه السّلام: ذِكرُ اللّه ینیرُ البَصائر، و یونِسُ الضّمائر (غرر الحكم، ج1، ص363، ح9) یاد خدا بینش‏ها را روشن و باطن‌ها را مونس است. نماز از جمله غصبی نبودن مكان نماز هستند، به این معنا كه هرگاه مؤمن سجاده خود را قبل از سایرین در محل نماز گسترده باشد دیگران حق ندارند آن را برداشته و خود در آن محل به نماز بایستند. همین تعهد در وجود جمع نمازگزار ملكه شده و در سایر امور آنها نیز سرایت داده می‏شود و ناخودآگاه تبدیل به یك رفتار اجتماعی می‏گردد. تعهّد به حضور مستمرّ و منظم در نماز جماعت نیز تمرینی است برای سایر تعهدات ملی و مذهبی، به بركت این اخلاق پسندیده محیط كاری و زندگی از یك امنیت و آرامش مطلوب برخوردار می‏شود و از سوی دیگر به تنش زدایی كمك چشم‏گیری می‏كند. احساس مسئولیت قطعا انسان را به تعهد وادار می‏كند و سبب حل بسیاری از مشكلات اجتماعی می‏گردد. به عنوان مثال در محیط كاری پاسخ به موقع به نیاز ارباب رجوع، احساس عاطفی و صمیمی آنها را به دنبال خواهد داشت، كه هرگاه این نوع برخورد در همه محیط‏‌های كاری و زندگی اجرا شود، جامعه از یك امنیت نسبی برخوردار خواهد شد و اعتماد همگان را جلب خواهد كرد و مشاركت و همكاری را نیز به دنبال خواهد داشت. همدردی و ... با تجدید حضور در نماز جماعت پیوند عاطفی و معنوی نیز تجدید می‏گردد. حضور معنوی كه عامل گسترش مشتركات معنوی می‏باشد، جمع نمازگزار را به همسویی و همفكری فرا می‏خواند و این احساس در آنها به وجود می‏آید كه بنی‏آدم اعضای یكدیگرند و بنابراین نباید از درد و رنج هموطنان خود غافل بشوند. و همین احساس از قوه به فعل تبدیل شده و افراد مؤمن را به سراغ دردمندان می‏فرستد و با حضور فیزیكی و معنوی باعث تسكین آلام آنها می‏گردد.

در جبهه عمل نیز این رفتار به سایر مؤمنین انتقال داده می‏شود و عزم همگان برای رفع گرفتاریها و احیاء آرامش روانی در جامعه فراهم می‏گردد. همدردی و همدلی با مؤمنین در مكتب انسان ساز اسلام سرآغاز خردمندی است، بعد از ایمان به خدا، و در منابع روائی بدان توصیه شده است.

یكی از علل شاد كردن قلب مؤمن كه در روایات به آن توجّه شده است این است كه فرد مسلمان با انگیزه شاد كردن دل مسلمانی، با حضور سبز خود بار سنگین درد و رنج را از دوش برادر خود برگرفته و خود را با او شریك می‏داند و عامل امیدواری برای آنهاست و از سوی دیگر احساس همبستگی، مودّت، همكاری بین اقشار مردم مسلمان زنده و با طراوت پابرجا می‏ماند و آثار مطلوب آن در پرورش و تربیت نسل آینده متجلّی می‏گردد.

بی‏شك شكوه و عظمت همدردی در نمازهای جماعت بیش از سایر اجتماعات خواهد بود و به علت حضور مستمر مردم بدین سان پایه‏های بهداشت روانی در جامعه متزلزل نخواهد شد و جامعه از ابتلا به بیماری دردناك (بی‏تفاوتی) نجات پیدا خواهد كرد. به قول روانشناسان در اثر ممارست فكری و عمل مردم در سه وعده نماز جماعت به درونی شدن این افكار و رفتار منجر خواهد شد. و یك زندگی ایده آل را برای نسل امروز و آینده تدارك خواهد دید. احساس هم‌دردی و هم‌فكری زمانی پدیدار می‏گردد كه برادری از درد و رنج برادرش مطلع شود و آن را درك كند. این احساس در اجتماع جماعت نمازگزار به راحتی قابل رؤیت و لمس می‏باشد. كه مؤمنان در كنار هم قرار گرفته ضمن عبادت از حال یكدیگر نیز باخبر می‏شوند و با هم تشریك مساعی می‏نمایند و در صورت عدم حضور دوستی، سراغ او را می‏گیرند. و چه بسا در پی او به تكلّف نیز می‏افتند. اسلام همدردی با سایر بندگان را امری ضروری تلقی می‏كند و آن را عامل ثبات و آرامش جامعه می‏داند. زمانی كه سپاه معاویه به یكی از شهرهای بلاد اسلامی حمله می‏كردند و خلخال از پای زن یهودی درآوردند، مولای متقیان فرمودند: اگر مسلمانی از این غصه بمیرد جای سرزنش نیست. همدردی و همدلی در پایداری ارزش‏های اسلامی نقش خوبی را ایفا می‏كنند و یك حالت عرفان در دل‌ها به وجود می‏آورد كه همگان را به سوی معنویت سوق می‏دهد. الكسیس كارل می‏گوید: «احساس عرفانی جنبش است كه از اعماق فطرت ما سرچشمه گرفته است و یك غریزه اصلی است، انسان همانطور كه به آب نیاز دارد، به خدا [ومعنویت [نیز محتاج است، اما آنچه كه این احساس را پدید آورده یا بیزار كرده نقش اساسی را دارد.»[10] امام صادق(ع) فرمودند: مؤمن برادر مؤمن است، چشم و راهنمای اوست به او خیانت نكند و به او ستم نكند و او را گول نزند و با او وعده خلاف نكند.[11] در موردی دیگر امام چنین می‏فرماید: «مؤمن برادر مؤمن است چون یك تنند و اگر یكی را دردی رسد، در دیگر پاره‏های تن دریافت می‏شود، و روحشان از یك روح است و براستی روح مؤمن به روح خدا پیوسته‏تر است از پیوستن پرتو آفتاب بدان.[12] با توجه به توصیه‏های امام بر همه مؤمنان لازم است كه در هر حال از احوال یكدیگر باخبر بشوند و تا عضوی از اعضاء پیكر اسلامی آرام نگیرد آنها نیز آرامش نداشته باشند.

دوستی‏ها از آنجا كه انسان موجود اجتماعی است در روابط اجتماعی ناگزیر از انتخاب دوست می‏باشد. می‏توان گفت یكی از اركان (وحدت) معاشرت‌ها و دوستی‏های صحیح و سالم در مكان‏های نمازجمعه و جماعت است كه در اثر آشنایی و دیدارهای روزانه به شكل احسن انتخاب دوست میسّر می‏باشد. و حتی ادامه دوستی این گونه افراد می‏تواند در روز قیامت هم به صورت شفاعت چهره بنمایاند. «این گروه می‏توانند در چارچوب اذن الهی درباره افراد خاصی كه روابط معنوی آنان با خدا برقرار بوده و پیوند روحی آنها با شفیعان الهی نگسسته باشد، درخواست آمرزش گناه وطلب مغفرت بنمایند. لازم به ذكر است شفاعت مخصوص افرادی است كه خدا پسندانه وارد صحنه قیامت گردند و از گناهانی كه سلب شایستگی شفاعت را می‏كنند برحذر باشند.»[13] دوستانی كه در نماز جماعت انتخاب می‏شوند براساس تولی و تبرّی است و از اعتیاد و قاچاق و ... سر در نمی‏آورد، دوستانی كه با معیارهای دینی برگزیده شده‏اند همواره موجب زینت و سرافرازی انسان بوده‏اند نمونه‏های بارز این گونه دوستی‏ها را در دفاع مقدس به وضوح مشاهده كرده‏ایم كه چگونه تا پای جان دوستان زخمی خود را از صحنه نبرد خارج می‏كردند. و نكته مقابل این نوع دوستی، دوستی افراد غیر صالح و غیر منفی است كه غالبا به هنگام گرفتاری نه تنها از دوست خود حمایت نمی‏كنند، بلكه او را لو می‏دهند و یا تنها رها می‏كنند! قرآن می‏فرماید: «وَیوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلا[14] یا وَیلَتَی لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلانًا خَلِیلا * لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی وَكَانَ الشَّیطَانُ لِلإِنسَانِ خَذُولا»[15] به خاطر بیاور روزی كه ظالم دست خویش را از شدت حسرت به دندان می‏گزد و می‏گوید: ای كاش من با رسول حق راه دوستی و اطاعت پیش می‏گرفتم. ای وای بر من كاش فلان را دوست خود انتخاب نكرده بودم او مرا از یاد حق گمراه ساخت، بعد از آنكه آگاهی به سراغ من آمده بود و شیطان همیشه مخذول كننده انسان بوده است. بنابر فرموده مفسران، این كار شاید به خاطر این باشد كه این گونه اشخاص هنگامی كه به گذشته خویش می‏نگرند خود را مقصّر می‏دانند و تصمیم بر انتقام از خویشتن می‏گیرند و لذا پشت دست خود را گاز می‏گیرند. حضرت علی(ع) می‏فرمایند: «همنشینی با دوست عاقل روح را زنده می‏كند»[16] و نیز می‏فرمایند: «با دانشمندان و حكما مجالست و همنشینی كردن عقل‏ها را زندگی می‏بخشد و نفوس را از بیماری‌های اخلاقی شفا می‏بخشد.»[17] در منابع روایی آمده است كه انسان با هر چیزی كه مونس شده و آن را دوست داشته باشد روز قیامت با همان محشور می‏شود.

نقش تربیتی تربیت زمینه ساز شكوفایی و تقویت رفتارها و اخلاق و آداب صحیح برای زندگی بهتر است. سالیان متمادی علمای تربیتی با تلاش خود سعی در پیدا كردن راه‏حلهای مناسب برای تربیت بوده‏اند، اما علی رغم زحمات انجام شده هنوز هم بشر نتوانسته است به یك تربیت ایده‏آل دست یابد، یك فرد مسلمان برای تربیت به ابزار و لوازمی نیاز دارد كه خمیر مایه آن از منابع اسلامی دریافت می‏شود مگر نه این است كه ما معتقدیم اصول اولیه تربیت توسط انبیاء الهی به دست بشر رسیده است بنابراین قبل از آنكه سراغ كتب و علوم جامعه‏شناسی، روان‏شناسی و تربیتی برویم بهتر است به منابع اسلامی و در رأس آنها به كتاب خدا رجوع كنیم. خداوند در كلام خود می‏فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِی»[18] ای اهل ایمان (با رسول با ادب سخن بگویید) فوق صوت پیامبر صدا بلند نكنید كه اعمال نیكتان (در اثر بی‏ادبی) محو و باطل شود و شما فهم نكنید. در این آیه شریفه اشاره به حفظ حرمت مربی شده كه متربی ملزم به رعایت آن می‏باشد. به این معنا كه هرگاه انسان‌های هدایت نیافته و تربیت نشده به دیده عظمت و بزرگ به مربی خود ننگرند. در سخنان تربیتی او راهكارهای تربیتی پیدا نخواهند كرد. و از نظر عمل خداوند سبحان در آداب نماز سلسله مراتب را به اینگونه مشخص كرده است كه شخص نمازگزار ابتدا با تكبیرة‏الاحرام وارد نماز می‏شود و در ركعت دوم شهادت به رسالت پیامبر خدا می‏دهد و در پایان نماز با درود به صالحان نماز را به پایان می‏رساند. نكته تربیتی این جاست كه جمع نمازگزاران به جماعت، طبق یك تربیت اسلامی كه ریشه آن در خانواده‏ها بنا نهاده شده احترام به امام جماعت، افراد مسن و سایر افراد مؤمن را به فراخور حال و موقعیت معنوی و ... رعایت می‏كنند. امور تربیتی غالبا با روان سر و كار دارند تا با جسم و آنچه از تربیت در رابطه با جسم بكار گرفته می‏شود اكتسابی است از این رو حضور در جمع تربیت شده می‏تواند راه سهل و آسان كسب آداب و اخلاق مقبول جامعه اسلامی را در اختیار جمع نمازگزار قرار می‏دهد. علمای تربیتی نیز به این مطلب اذعان دارند كه اجرای مناسك دینی به منزله یادآوری و بازخوانی عقاید دینی است «و تقید و التزام به قواعد و قوانین اخلاقی، نوعی در قید شدن است و انسان‌های خویشتن‏دار بهتر می‏توانند این قید را بر خویشتن تحمیل كنند. مناسك دین نوعی تمرین برای خویشتن‌داری و تحمل قیود است و می‏تواند مقاومت در برابر جاذبه‏های نفسانی را افزایش دهد و موانع زیست اخلاقی را كم كند.»[19]

از دیگر نكات تربیتی نماز جماعت می‏توان به وقت‏شناسی اشاره كرد. حاضر شدن منظم و مستمر بر سر نماز جماعت نوعی نظم در زندگی و سایر امور دینی آنها به وجود می‏آورد به ویژه نظم در انجام فریضه نماز هر چند در غیر نماز جماعت بكند.

خلاصه اینكه نماز جماعت مكان مقدسی است برای عروج به درجات عالی انسانی و رشته‏ای است برای پیوند دلها و تفكرها در جهت استحكام اتحاد و همبستگی و منبعی است برای تقسیم مهربانی‏ها و صفا و صمیمیت‏ها.